مقاله ای از اینجانب که در مجله ی «کتابهای اسلامی»، شماره 21، تابستان 1384 به چاپ رسیده است.
اخبارالزینبات, یحیی بن حسن بن جعفر معروف به عبیدلی و عقیقی(214 ـ 277ق), به کوشش محمدجواد مرعشی نجفی.
همواره شامیها و مصریها در اینکه حضرت زینب کبرا(س) در سرزمین آنها مدفون است, با هم اختلاف نظر داشته‌اند و هرکدام با تمسک به ادله‌ای، در پی اثبات مدعای خود بوده‌اند و متأسفانه بر خلاف اخلاق نویسندگی, گاه مطالب خلاف واقع نیز نوشته‌اند.[1] به عنوان نمونه هردو طرف مدعی اند که ابن عساکر در کتاب تاریخ مدینه دمشق، مزار زینب کبرا را در سرزمین آنها تعیین کرده است؛ مثلاً سید حسن محمد قاسم مصری ادعا می کند که ابن عساکر در تاریخ مدینه دمشق، مزار زینب کبرا(س) را در مصر ضبط کرده.[2] اما محمد حسنین سابقی که اصرار دارد ثابت کند مرقد آن حضرت در دمشق است، مدعی شده که در همین کتاب مرقد زینب کبرا(س) در دمشق ثبت شده, اما کنیه آن حضرت یعنی «ام کلثوم» را نوشته است.[3]
دانلود مقاله ی «بررسی کتاب اخبار الزینبات»
این در حالی است که ابن عساکر اصلا متعرض مزار آن حضرت نشده است. به هر حال مستندات هیچ طرف را بدون مراجعه به منابع مورد ادعا نمی توان پذیرفت.[4]
یکی از کتابهایی که مصریها برای اثبات مدعای خود به آن تمسک جسته‌اند، کتاب اخبارالزینبات, منسوب به عبیدلی نسابه معروف است. انتشار این کتاب سبب شد صاحب‌نظرانی غیرمصری هم بر این باور شوند که آن حضرت در مصر مدفون است.[5] حتی مطالب تاریخی دیگر آن هم به کتابها راه یافت و اکنون به صورت یکی از منابع تحقیق در آمده است.
موسوعه امام حسین(ع) در دارالحدیث در حال تدوین است. بررسی مدفن حضرت زینب(س) به اینجانب واگذار شد. یکی از منابعی که مورد توجه و بررسی نگارنده قرار گرفت کتاب اخبارالزینبات بود. پس از بررسی آن از زوایای گوناگون، غیر قابل اعتماد بودن انتساب آن به عبیدلی برای اینجانب به اثبات رسید. در واقع این مقاله, گزارش اینجانب به دست‌اندرکاران موسوعه امام حسین(ع) است.
اخبارالزینبات در یک نگاه
این کتاب کم‌حجم به معرفی آن عده از زنان اهل بیت و اصحاب پرداخته که اسمشان زینب است. سند کتاب بدین گونه است: محمد بن سلیمان از ابوطالب جعفر نقیب از ابوالفتح سلمانی از ابومحمد حسن و مهنا بن سبیع قرشی و آنها از محمد بن یحیی بن حسن از پدرش عبیدلی.
زنان معرفی شده, به ترتیبی که در کتاب آمده عبارت‌اند از:
زینب بنت نبی(ص)، زینب بنت جحش، زینب بنت عقیل بن ابی‌طالب، زینب کبرا بنت علی بن ابی‌طالب(ع)، زینب وسطی بنت علی بن ابی‌طالب(ع)، زینب صغرا بنت علی بن ابی‌طالب(ع)، زینب بنت حسن بن علی بن ابی‌طالب(ع)، زینب بنت علی زین العابدین(ع)، زینب بنت عبدالله کامل بن حسن مثنی بن امام حسن(ع)، زینب بنت خزی‍مه بن حارث بن عبدالله، زینب بنت یحیی بن حسن بن زید بن امام حسن(ع)، زینب بنت عیسی بن زید بن علی بن امام حسین(ع)، زینب بنت موسی الجون بن عبدالله کامل بن حسن بن امام حسن(ع)، زینب بنت حسن مثنی بن امام حسن(ع)، زینب بنت قاسم طیب بن محمد مأمون بن امام جعفر صادق(ع)، زینب بنت موسی کاظم(ع)، زینب بنت محمد باقر(ع)، زینب بنت احمد بن محمد بن عبدالله بن جعفر بن محمد بن علی بن ابی‌طالب(ع)[6]، زینب بنت قاسم بن حسن بن زید بن امام حسن(ع), زینب بنت عثمان بن مظعون بن حبیب بن وهب، زینب بنت مظعون بن حبیب بن وهب، زینب بنت عمر بن خطاب، زینب بنت صیفی بن صخر بن خنساء، زینب بنت حباب بن حارث بن عمرو، زینب بنت ابی‌سلمه بن عبدالاسد بن هلال، زینب بنت مهاجر احمسیه، زینب بنت یوسف بن حکم بن ابی‌عقیل، زینب بنت نبیط بن جابر بن مالک، زینب بنت کعب بن عمیره، زینب همسر قیس بن ابی‌حازم، زینب بنت حارث خواهر اسماء بنت عمیس، زینب بنت عمر بن ابی‌سلمه مخزومی، زینب بنت حارث بن خالد بن صخر، زینب بنت زبیر بن عوام بن خویلد.
بنا به نوشته سید حسن محمد قاسم مصری[7](1318 ـ 1355ق) یکی از دوستان او که ساکن شام بوده رساله‌ای خطی با عنوان اخبارالزینبات را در حلب می‌یابد و برای او می‌فرستد. حسن محمد قاسم نیز متن کامل آن را در کتاب سیده زینب می‌آورد.[8] بنابراین, اخبارالزینبات اولین بار در سال 1333ق چاپ شد.[9] وی مدعی است کتابت آن مربوط به سال 676 است وآن از روی نسخه مربوط به سال 483 استنساخ شده است.
سید محمدجواد مرعشی نجفی اخبارالزینبات را از کتاب سیده زینب برگرفت و جداگانه و با مقدمه آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی به چاپ رساند و ما این بررسی را به استناد این نسخه انجام دادیم.[10]
یحیی بن حسن بن جعفر عبیدلی
یحیی بن حسن بن جعفر بن عبیدالله اعرج بن حسین اصغر بن امام زین العابدین(ع) معروف به عبیدلی و عقیقی(214 ـ 277ق) نخستین کسی است که در انساب کتاب نوشت. شیخ صدوق در آثارش و نیز ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبیین روایات فراوانی از او آورده‌اند. همچنین در کتابهای متعدد کهن دیگر نیز روایاتی از او به چشم می‌خورد.
شرح حال مختصر او در منابع متعدد از قدیم و جدید آمده و به این آثار او اشاره کرده‌اند: کتابی در نسب،[11] کتاب المسجد، کتاب المناسک.[12]
به چهار نفر دست یافتیم که بی واسطه از او روایت می‌کنند: نوه او ابومحمد حسن بن محمد بن یحیی بن حسن، احمد بن محمد بن سعید بن عقده[13]، ابوالقاسم جعفر بن محمد بن ابراهیم علوی و حرب بن حسن طحان.
آن عده از مشایخ او که به آنها دست یافتیم ـ غیر از آنچه در اخبارالزینبات آمده ـ به ترتیب الفبا عبارت‌اند از:
ابراهیم بن علی بن عبیدالله بن محمد بن عمر بن علی بن ابی‌طالب(ع)، ابراهیم بن محمد بن یوسف فریابی مقدسی ابواسحاق، ابراهیم بن یحیی بن عباد سجزی، احمد بن ابی‌بکر زهری ابومصعب، احمد بن سلام، احمد بن صالح تمیمی، احمد بن عبدالله بن موسی، احمد بن عثمان، احمد بن محمد بن یحیی، احمد بن یحیی اودی، احمد بن یزید ابوبرید، ادریس بن محمد بن یحیی بن عبدالله بن حسن بن حسن، اسحاق بن ابراهیم صنعانی، اسحاق بن موسی، اسماعیل بن ابراهیم، اسماعیل بن محمد ابومحمد، اسماعیل بن موسی، اسماعیل بن یعقوب، ابن ابی‌بزه، بکار بن احمد ازدی ابوالحسن، بکر بن عبدالوهاب بن محمد بن ولید مدنی، حسن بن یحیی بن حسین بن زید، حسین بن حریث بن الحسن بن ثابت الخزاعی، حسین بن حسین لؤلئی، حسین بن محمد بن طالب ابوعلی، داود بن قاسم جعفری، داود بن مبارک، دعبل بن علی، ذوب مولاه زینب بنت عبدالله بن الحسین، زبیر بن ابی‌بکر، زید بن حسن علوی، سعید بن نوح، سلمه بن شبیب، عباس بن عبدالله بن عباس اسدی، عبدالجبار بن سعید بن سلیمان بن مساحقی، ابوعبدالحمید لیثی، عبدالله بن حسین بن زید، عبدالله(یا عبیدالله) بن عبیدالله طلحی، عبدالله بن محمد بن سلیمان بن عبدالله بن حسن، عبیدالله بن حمزه، عبیدالله بن محمد بن عمر، عقیل بن سمیر، علی بن ابراهیم بن الحسن، علی بن احمد باهلی، علی بن بکر بن احمد باهلی ابوالحسن، عمار بن ابان، عیسی بن عبدالله بن محمد بن عمر بن علی، غسان بن ابی‌غسان مولی بنی‌لیث، غسان بن ابی‌غسان مولی از بنی‌لیث، غسان بن عبدالحمید، لوط بن یحیی ابومخنف، مالک بن یزید جعفری، ابومحمد انصاری، محمد بن میمون خزاز، محمد بن ابراهیم تمیمی، محمد بن احمد ابویونس، محمد بن احمد منصوری، محمد بن قاسم، محمد بن جعفر، محمد بن علی، محمد بن میمون خزاز، محمد بن یحیی، محمد بن یزید ادمی، مسلم بن عمرو بن مسلم بن وهب حذاء ابوعمرو مدینی، ابوموسی عباسی، موسی بن داود سلمی، موسی بن سلمه، موسی بن عبدالله بن موسی، میمون بن اصبغ بن فرات نصیبی ابوجعفر، هارون بن سلیمان، هارون بن موسی فروی، هاشمیه مولاه رقیه بنت موسی، یحیی بن مساور، یعقوب بن زید (یا یعقوب بن یزید).
مشایخ عبیدلی در اخبارالزینبات به ترتیب الفبا عبارت‌اند از:
ابراهیم بن محمد حریری، اسماعیل بن محمد بصری، جعفر بن عبیدالله اعرج(جد عبیدلی)، حسن بن جعفر بن عبیدالله اعرج(بدر عبیدلی)، حسین بن جعفر(عموی عبیدلی)، حسین بن محمد بن یحیی عثمانی ابوجعفر، زبیر بن ابی‌بکر، زهران بن مالک، ابوعبدالله تمیمی، عبیدالله بن ابی‌القاسم محمد بن عمر بن علی بن ابی‌طالب(ع)، محمد بن قاسم، موسی بن عبدالرحمان، موسی بن عبدالله.
دلایل و مؤیدات
به اعتقاد ما انتساب اخبارالزینبات به عبیدلی پذیرفته نیست و ظاهراً توسط کسانی ساخته شده که خواسته‌اند مزار زینب کبرا(س) را در مصر نشان دهند. بعضی از مواردی که برای نشان دادن ساختگی بودن اخبارالزینبات ذکر می‌کنیم، به عنوان دلیل، قابل طرحند و بعضی در این سطح نیستند, بلکه ذکر آنها به عنوان مؤید مدعای ما است:
الف) عدم ذکر اخبارالزینبات جزء آثار عبیدلی
عبیدلی راوی و نسابه معروفی است که شرح حال او در منابع کهن، فراوان آمده است و هیچ‌کدام نه اسم از این کتاب برده‌اند و نه گفته‌اند که او کتابی در معرفی زینبها نوشته است. با توجه به اینکه ضامن بن شدقم(قرن یازدهم) نواده عبیدلی است، در ثبت شرح حال وی دقت بیشتری کرده است. ابن‌شدقم نیز در ت‍حفه لب اللباب نامی از این کتاب نبرده است.
اما از سال 1333ق که این رساله چاپ شد، نام آن در کتابها به عنوان اثری از عبیدلی ثبت گردید.
ب) یافت نشدن برخی مشایخ عبیدلی در منابع دیگر
اسامی مشایخ عبیدلی از اخبارالزینبات و دیگر منابع گذشت. اسامی زیر به عنوان مشایخ عبیدلی در اخبارالزینبات ذکر شده, اما در منابع دیگر نیافتیم:
ابراهیم بن محمد الحریری، جعفر بن عبیدالله اعرج(جد عبیدلی)، حسن بن جعفر بن عبیدالله اعرج(پدر عبیدلی)، حسین بن جعفر(عموی عبیدلی)، حسین بن محمد بن یحیی عثمانی ابوجعفر، زهران بن مالک، موسی بن عبدالرحمان.
ج) یافت نشدن نام برخی راویان در منابع رجالی و روایی
نامهایی در زنجیره اسناد اخبارالزینبات آمده که در منابع رجالی و روایی نیست. در خور توجه است که اسمهایی را توانستیم وجود آنها را جست‌وجو کنیم که قابل حمل بر افراد متعدد نباشند؛ مثلاً در سند اولین خبر آمده است: «حدثنا ابوعبدالله التمیمی قال: نا نعیم عن جمال.» این کنیه و نامها بر افراد متعدد اطلاق شده‌اند و به درستی معلوم نشد اینها چه کسانی هستند. نامهایی را که در منابع رجالی و روایی نیافتیم عبارت‌اند از:
حمزه مکفوف، ابوعبدالحق بن عاصم، مهنا بن سبیع قرشی، حسن بن جعفر بن عبیدالله اعرج.
د) یافت نشدن نام برخی راویان در هیچ کتابی
نامهایی در زنجیره اسناد اخبارالزینبات قرار دارند که نه تنها نام آنها در منابع رجالی و روایی نیامده, بلکه در هیچ کتابی یافت نشدند:
ابراهیم بن عبدالله نحام بن اسد بن عبید بن عولج بن عدی بن عمر بن خطاب، رقیه بنت عقبه بن نافع فهری، زهران بن مالک، عبدالصمد بن حسان سعدی، عبدالله بن عبدالرحمان عتبی، موسی بن عبدالله بن محمد بن عمر بن علی بن ابی‌طالب(ع)، هند بنت ابی‌رافع بن عبیدالله بن رقیه، وهب بن سعید اوسی.
