مقاله ای از اینجانب در مجله ی آینه پژوهش، شماره 37 فروردین و اردیبهشت 1375
علما و نـویسندگان گذشته در تدوین آثار خود از فنون بلاغی بهره فراوان می بردند. لااقل کتابهایشان را بـا خـطبه ای مـسجع آغاز می نمودند و گاه علاوه بر سجع, فنون متعددی را مراعات می کردند و مقید بودند نـامی مسجع برای کتاب خود انتخاب کنند. لیکن در زمان ما اغلب صناعات ادبی بـه فراموشی سپرده شده و حـتی رعـایت سجع در نام اثر ـ که از مهمترین اجزای کتاب است ـ رو به فراموشی است.
در اهمیت صناعات ادبی همین بس که این فنون در قرآن کریم, فراوان آمده و پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) در سخنانشان از این صناعات استفاده مـی کردند. چه بسا در قرآن و کلمات معصومین(ع) فنونی به کار رفته که هنوز ادبا و دانشمندان موفق به کشف آنها نشده اند و برخی از آنها, مانند اعجاز عددی قرآن, در سالهای اخیر کشف شده کـه در عـلم بلاغت سابقه نداشته و هنوز نامی برای آن نهاده نشده است.
دانلود مقاله «شاهکارهای ادبی 1»
برخی فنون بلاغی, جذابیت فراوانی به کلام می دهد و جاذبه از مقوله هایی است که نباید از نظر دور داشت. شهید مطهری کلامی دارد که بخوبی نـمایانگر اهـمیت صناعات ادبی است:
ییک عامل اساسی (از عوامل ظاهری طبیعی) برای اینکه علی(ع) در دنیا نمرد این بود که علی سخنانی دارد در نهایت زیبایی. (نهج البلاغه) واقعاً نهج البلاغه است. دشمن هم دلش مـی خـواهد سخنان علی را ضبط و حفظ کند.1
علت محفوظ ماندن بسیاری از آثار گذشتگان ـ که برخی از آنها در این نوشتار معرفی می شوند ـ به سبب به کارگیری فنون و صنایع ادبی در تدوین آنهاست.
برآن شدیم منابعی را که در آنـها فـنونی بـه کار رفته که می تـوان عـنوان (شـاهکار ادبی) بر آنها نهاد, گردآوری کنیم تا سنت استفاده از صنایع ادبی احیا و الگویی باشد برای آنان که ذوق خلق آثاری از این قـبیل دارنـد و از سـوی دیگر سختکوشی و تلاش گذشتگان بیشتر نمایان گردد.
* * *
توشیح
صناعتی است کـه در اول, وسـط یا آخر سطرهای منظوم یا منثور, حروف و کلماتی بیاورند که چون آنها را با یکدیگر جمع کنیم, کلمه یا کـلامی دیـگر بـه دست آید. در این صناعت در قالب یک متن چند عبارت وجـود دارد. چنانچه اگر حرفهای اول مصراعهای دو بیت زیر در یک جا جمع شود, نام (محمد) درست می شود:
من بر دهنت به مـوی بـستم دل تنگ
حاصل ز لبـت نیست برون از نیرنگ
من با تو و تو با من مسکین شب و روز
دارم سر آشـتی تـو داری سر جنگ
1. عنوان الشرف الوافی, اسماعیل بن ابی بکر مقرئ (م837ق) مکتبه اسامه, دار الروائع, 1407ق.
مؤلف, پنج رساله در پنـج عـلم را در قـالب یک متن آورده است. به این صورت که متن اصلی, یعنی سطرهای افـقی, فـقه اسـت و اگر حروف اول سطرها در ادامه هم خوانده شود, رساله ای پیرامون علم عروض و در صورتی که حـروف آخـر سـطرها در امتداد هم خوانده شود, رساله ای پیرامون علم قافیه خواهد شد. دو ستون نیز در وسط سـطرها بـا خطوط عمودی مشخص شده که یکی پیرامون تاریخ و دیگری پیرامون نحو است.
در مقدمه ای کـه در آغـاز کـتاب به قلم عبدالله انصاری نگاشته شده, مؤلف به عنوان مبتکر این فن خوانده شـده, امـا چنانکه در ادامه بیان خواهیم داشت, سالها قبل از وی, چنین صناعتی در میان فارسی زبـانان رواجـ داشـته است.
2. تذکره العنوان فی علم النحو والعروض والمیزان, فرج الله بن محمد حویزی (معاصر شیخ حر عـاملی), خـطی, کتابخانه آیت الله گلپایگانی, ذریعه, ج4, ص41.
_______________________________
1. فلسفه اخلاق, شهید مطهری, انتشارات صدرا, چـاپ هـشتم, ص105.
آینه پژوهش » شماره 37 (صفحه 92)
متن اصـلی نحو و دو ستون دیگر درباره منطق و عروض است. وجه تسمیه این کتاب ـ چنانکه شیخ حر عـاملی در امـل الأمـل می گوید ـ این است که در مجلسی از کتاب عنوان الشرف الوافی, که از آثـار عـامه است, سخن به میان آمد و حاضرین از شنیدن ویژگیهای چنین کتابی به شگفت آمدند. لذا شیخ فرج الله قـبل از دیـدن عنوان الشرف الوافی این کتاب را نگاشت.2
3. المعجم فی معاییر اشعار العجم, شمس الدیـن مـحمد بن قیس رازی (قرن هفتم هجری), تصحیح مـحمد قـزوینی, چـاپ سوم, 1360, ص395 .
در این صفحه ابیاتی آورده شده کـه اگـر حروف آخر مصرعهای اول و حروف اول مصرعهای دوم و همچنین کلماتی که در وسط جدا گردیده, در ادامه هـم خـوانده شود, اشعاری فارسی و عربی اسـتخراج مـی شود.
عبدالله انصاری در مـقدمه کـتاب عـنوان الشرف الوافی, مؤلف آن, اسماعیل مـقرئ را بـه عنوان مبتکر صناعت توشیح معرفی کرده است و برخی دیگر این سخن را پذیـرفته انـد. لیکن قبل از اسماعیل مقرئ, چنین فـنی در زبان فارسی رایج بـوده اسـت. هنوز هم در ادبیات عرب نـامی بـر این صناعت نهاده نشده3 و برای معرفی کتابهایی که این فن در آنها به کـار رفـته, می گویند به شیوه عـنوان الشـرف الوافـی نوشته شده است.
اما کـتاب المـعجم فی معاییر اشعار العـجم کـه بیش از یک قرن قبل از ولادت اسماعیل مقرئ و به فارسی تدوین شده, تحت عنوان توشیح, عـلاوه بـر توضیح این فن, نمونه هایی از آنـ را آورده است.
حتی نـمونه ای که در صـفحه 395 ذکـر شـده, عجیبتر از اثر اسماعیل مـقرئ است. زیرا علاوه بر اینکه منظوم است, هر دو زبان فارسی و عربی در آن به کار رفـته, لیـکن کتاب عنوان الشرف الوافی, نثر و تـماماً عـربی است.
4. شـرف العـنوان لاهـل الزمان, فرج الله بـن مـحمد حویزی (معاصر شیخ حر عاملی), ذریعه, ج14, ص180.
ییک متن حاوی چهار رساله است; به این صورت کـه سـطرهای افـقی فقه است و نویسنده در سه ستون دیگر پیـرامون کـلام, آیـات الاحـکام و احـادیث احـکام به بحث پرداخته است.
5. خطبه, جمال الدین محمد شریف کرمانی (م1351ق).
در پایان کتاب اسس الاصول, تألیف شریف کرمانی در سال 1319ق به چاپ رسیده است. مؤلف اسس الاصول این خطبه را بـرای کتابی پیرامون اصول عملیه ـ که در صدد تألیف آن بوده ـ نگاشته است.
سطرهای افقی پیرامون اصول است. اما پنج ستون دیگر, در صورتی که حروف آنها عمودی خوانده شود,
_______________________________
2. امل الأمل, شیخ حر عاملی, تحقیق سـید احـمد حسینی, دارالکتاب الاسلامی, ج2, ص215.
3. (توشیح) در ادبیات عرب در معنای دیگر مصطلح است.
آینه پژوهش » شماره 37 (صفحه 93)
شامل علم کلام, فقه, منطق, نحو و صرف خواهد شد.
6. النفحه المسکیه والتحفه المکیه, جلال الدین سیوطی, اتمام در سال869, کشف الظـنون, جـ2, ص1969 و بغیه الوعاه, ج1, ص444.
این کتاب نیز همانند عنوان الشرف الوافی نگارش یافته, پیرامون نحو, بدیع, معانی, عروض و تاریخ است.
7. التحفه السنیه, عبدالله وصاف, تـهران, مـکتبه الصدر.
این کتاب, عجیبتر از موارد دیگر اسـت; زیـرا علاوه بر پرداختن به موضوعات بیشتر, غیر از عربی, زبانهای فارسی و ترکی نیز در آن به کار رفته است.
نویسنده در یک متن به بیان هفت موضوع پرداخته است. بـه ایـن صورت که متن اصـلی فـقه است و ستونی که از حروف و کلمات اول سطرها تشکیل شده پیرامون فلسفه, ستون دوم راجع به منطق, ستون سوم کلام, ستون چهارم نحو, ستون پنجم داستان فارسی و ستون ششم داستان ترکی است.
8. شرف العـوالی, احـمد بن محمد بن طُنبل شغری (م881ق), الاعلام, ج1, ص220.
پنج رساله پیرامون پنج علم در قالب یک متن نگاشته است.
9. دُرّ الحبب فی تاریخ اعیان حلب, رضی الدین محمد بن ابراهیم, دمشق, 1973, ص789.
قصیده ای از عبدالرؤوف یعمری مـصری (مـ962ق) آورده شده کـه در آن, صناعت توشیح به کار رفته است.
ادامه در سایت گفتگو با زرتشتیان
