این مقاله ام در مجله «کتاب ماه دین»، ش 123ـ 124 ـ 125، دی و بهمن و اسفند 1386 به چاپ رسید.

میراث حدیث شیعه، دفتر شانزدهم، به کوشش مهدی مهریزی و علی صدرایی خویی، قم، دارالحدیث، چاپ اول، 1386، 580 ص، وزیری
بسیاری از حقایق تاریخی با احیاء نسخه های خطی روشن می شود. از جمله اقدامات مهم در عرصه پژوهش، احیاء این آثار است و متأسفانه، فاصل? زیادی با چاپ هم? نسخه های خطی داریم. تحقیق و چاپ مخطوطات برجای مانده از زمانهای گذشته، در حوز? حدیث، در دستور کار مؤسس? علمی, فرهنگی دارالحدیث قرار دارد. تاکنون رساله های متعدد به صورت کتاب مستقل به چاپ رسیده اند و نسخه های کم حجم، در مجموعه ای با عنوان «میراث حدیث شیعه» نشر یافته اند. سال 1386 شانزدهمین دفتر به پژوهندگان آثار حدیثی عرضه شده است. در این شانزده دفتر حدود 160 رساله همراه تحقیق منتشر شده است.
نظر به اینکه نخستین نسخه در شانزدهمین دفتر، تحقیق کتاب اخبارالزینبات است، حجت الاسلام مهدی مهریزی دفتر را با تحقیقی در مورد اعتبار اخبارالزینبات به عنوان «سرآغاز» آغاز کرده است. وی به اختصار اعتبار این رساله را زیر سؤال برده است. پیش از این در مجل? کتابهای اسلامی، شمار? 21 به تفصیل در مورد اعتبار این کتاب بحث شده است. پس از آن به ترتیب، رساله های زیر آمده است:

اخبارالزینبات، منسوب به سید یحیی بن حسن عبیدلی (م 277ق)، تحقیق: فارس حسون کریم
این رساله آن عده از زنان اهل بیت(ع) به نام زینب را معرفی کرده است. ظاهراً هدف جاعلین این رساله و نسبت آن به عبیدلی، اعتبار بخشیدن به مزار منسوب به حضرت زینب کبری(س) در مصر بوده است. تاریخ درگذشت حضرت زینب(س) که در عصر ما شهرت یافته، به این کتاب باز می گردد.

هدایه السعداء فی زیاره سیدالشهداء(ع)، محمد جعفر استرآبادی (م 1263ق)، تحقیق: حمید احمدی جلفایی
محقق رساله اظهار داشته است که شرح حال نویسنده و آثار او را در مقدم? تحقیق یکی دیگر از آثارش با عنوان «الایجاز فی علمی الدرایه والرجال» در دفتر چهاردهم آورده است.
نویسنده در مقدمه، ثواب زیارت امام حسین(ع) و آداب آن را بیان کرده است و سپس پنج زیارت نامه ویژ? سیدالشهدا(ع) ذکر کرده و بعد از آن زیارت نامه ای برای امام زادگان علی اکبر و قاسم و غیر آن دو آورده است. زیارت نام? حضرت عباس(ع) و زیارتی برای مطلق امام زادگان، به عنوان خاتمه است.
یادآوری:
الف) رسال? دیگر مؤلف و شرح حال او به قلم مصحّح، در دفتر پانزدهم آمده است نه چهاردهم.
ب) مصحّح محترم، مؤلف را از علمای قرن دوازدهم و سیزدهم شمرده است. این در حالی است که او در سال 1198 به دنیا آمد. (سالهای 1195 و 1196 هم گفته اند) شخص دو ساله و نهایت پنج ساله، مصداق «عالم» نیست تا او را از علمای قرن دوازدهم نیز به حساب آوریم.

شرح حدیث حقیقت، محمدعلی بن محمدحسین خلخالی (زنده در 1263ق)، تحقیق: علی صدرایی خویی
تاریخ زندگی، تولد و وفات محمدعلی خلخالی در دست نیست. او در سال 1263 در لاهیجان بود و کتاب عیون الاسرار را برای حاکم زنجان نوشت.
حدیث حقیقت، پاسخ امام علی(ع) به کمیل است که در مورد مفهوم «حقیقت» پرسید. این حدیث در مصادر کهن یافت نشده و قدیمی ترین مصدر، شرح علام? حلی(م 726 ق) برآن است.

بدره المعانی(دره المعالی) فی ترجمه اللئالی، ابوالمحاسن محمد نخجوانی معروف به ابن ساوجی (ق8)، تحقیق: محمدمهدی حیدری
محقق این اثر به شرح حال مفصل از ابن ساوجی دست نیافته است. ظاهراً او نخستین کسی است که نثر اللئالی را به نظم ترجمه کرده است. نثر اللئالی مجموعه ای شامل حدود سیصد سخن منسوب به امام علی(ع) است. ابن ساوجی هرسخن را در قالب یک بیت به سال 729 در اصفهان ترجمه کرده است.
یادآوری:
الف) تصویر چاپ شده از ابتدا و انتهای نسخه نشان می دهد که شاعر به جای «گ» حرف «ک» و به جای «چ» حرف «ج» را نوشته است. اما محقق بدون تذکر، همه جا این حروف را مثل فارسی امروز به کار برده است. چنین شیوه ای خلاف حفظ امانت است. نقل صحیح، راهنمای مناسب برای محققانی است که می خواهند بررسی کنند که از چه زمانی و در چه اماکنی حرفهای «گ» و «چ» در فارسی رواج پیدا کرده است. اگر به دلخواه خودمان ـ بدون تذکر ـ عبارات را تغییر دهیم، راه را بر پاره ای تحقیقات می بندیم؛ بلکه محققان را به اشتباه می اندازیم.
ب) مصحح گرامی یادآور شده است: «نسخ? موجود فاقد حرف دال است.» اما در تصویر نسخه در موارد متعدد حرف دال به کار رفته است. در گذشته هم? دالها را به صورت ذال نمی نوشتند. به قول خواجه نصیر:
آنانکه به فارسی سخن می رانند
در معرض دال ذال را ننشانند
ما قبل وی ار ساکنِ جز وای بود
دال است وگرنه ذال معجم خوانند (لغت نام? دهخدا، حرف «د»)
طبق نظم فوق، زمانی حرف دال را به ذال تبدیل می کردند که قبل از دال حرف ساکن باشد و آن غیر از سه حرف واو و الف و یا باشد. هرچند این قاعده در هم? متون کهن رعایت نشده است. چه بسا در زمانهای مختلف و در مکانهای گوناگون، قواعد خاصی جاری می شده است. به هرحال چنین نبوده که همه جا حرف دال را به ذال بخوانند. تصویر نسخ? خطی مورد نظر، یکی از شواهد است.
ذکر چند بیت از نسخه که در آنها دال به کار رفته و نیز به جای «چ» حرف «ج» و به جای «گ» حرف «ک» به کار رفته، مناسب است:
امام انبیا و مقتداشان
محمد دان حقیقت پیشواشان
هر آن مرذی که باشذ صبر کارش
نهذ اقبال، کامش در کنارش
بکویم معنی قول ولی من
جو دل نومیذ کشت آسوذه شد تن
ج) مصحح در پایان مقدمه، از زحمات پنج نفر در این گام، تشکر کرده است. تصحیح نسخه ای کوچک که جهت سامان یافتن آن، چند نفر دست به دست هم داده اند باید خالی از این لغزشهای ابتدایی باشد.

التحفه العلویه، مؤلف ناشناخته، تحقیق: حمید احمدی جلفایی
حدیث «حدوث الاسماء» از امام صادق(ع) از جمله روایات دشوار است که تاکنون چند شرح بر آن نوشته اند. علام? مجلسی بر این باور است که سکوت از تفسیر آن بهتر و سزاوارتر است. رسال? التحفه العلویه شرحی بر این حدیث شریف است. محقق در عین تلاش فراوان، موفق به شناسایی نویسند? آن نشده است. ظاهراً نویسنده یکی از علمای برجسته و متبحر در علوم عقلی و نقلی، به ویژه در بعضی علوم غریبه بوده است.

الفوائد الرجالیه، ابوالهدی بن ابوالمعالی کلباسی (م 1356ق)، تحقیق: محمد حسین مولوی
میرزا ابوالمعالی کلباسی از شاگردان آخوند خراسانی و سید محمدکاظم یزدی با تألیفات فراوان است. معروف است که رساله شامل سی فایده در علم رجال است؛ اما نسخ? تحقیق شده، 25 فایده را در بر دارد.
یادآوری:
الف) در فهرست و صفح? 231 و در ابتدای رساله، سال درگذشت مؤلف 1365 نوشته شده اما در عبارت مقدمه (ص236) سال 1356 نوشته شده است.
ب) در مقدم? مصحح، عناوین متعدد وجود دارد. معرفی فوائد الرجالیه، ذیل «ولادته ووفاته» است. گویا بخشی از مقدمه افتاده است. می خوانیم:
ودفن بجنب والده المیرزا ابی المعالی فی المقبره المعروفه الواقعه فی تحت فولاد باصفهان. ذکر المصنف اهمیه هذه الفوائد بقوله… .

ترجمه السید عبدالله شبّر، سید محمد بن سید معصوم موسوی قطیفی (م 1269 یا 1271ق)، علی فاضلی
سید محمد موسوی قطیفی از خطبا و شاعران و از شاگردان سید عبدالله شبر و صاحب جواهر بوده است. این رساله از مهم ترین شرح حالهای سید عبدالله شبر (م 1242ق) به شمار می رود.
یادآوری:
الف) کسی که سید است به طریق اولی پدرش نیز سید است و نیازی به ذکر «سید» برای پدر او نبود.
ج) در فهرست و صفح? 491 و ابتدای رساله، سال درگذشت مؤلف 1296 نوشته شده اما مصحّح در مقدمه (ص 495 و 496) سالهای 1269 و 1271 را نقل کرده است.

اجازات السید عبدالله شبر، تحقیق: علی فاضلی
در این قسمت سه اجاز? او به مولی محمدصالح برغانی و سید محمدتقی بن مؤمن قزوینی و شیخ عبدالخالق بن عبدالرحیم یزدی آمده است.
یادآوری:
واژ? «تلمّذ» از باب تفعّل غلط است. بلکه رباعی مزید و از باب تفعلل، با این فعل و مصدر است: تتلمذ یتتلمذ تتلمذاً مانند تدحرج یتدحرج تدحرجاً. (ر.ک: نابغ? فقه و حدیث، ص 255) اما در مقدم? مصحح گرامی در صفح? 523 دو بار کلم? «تلمذ» را به صورت ثلاثی مزید به کار برده است.
در پایان این دفتر، سه فهرست مربوط به هم? شانزده دفتر درج شده است: عنوان رساله ها، پدیدآورندگان و محققان.