نوشته ای از اینجانب در مجله «حدیث اندیشه»، ش 2، پاییز و زمستان 1385
ذکر ساختگی و نیز تلخیص آن اگر در هرجا پسندیده باشد، بر جلد کتاب، ناپسند است و درج کامل و صحیح، بر جلد ضرورت دارد. یکی از عواملی که سبب شده عنوان مختصر را بر جلد درج کنند، طولانی بودن عنوان اصلی است. در این موارد می توان عنوان مشهور یا مختصر را با حروف بزرگ نوشت و نام کامل را ذیل آن با حروف ریزتر. مثلاً جا دارد این عبارت بر جلد صحیح بخاری بیاید: «صحیح البخاری المسمی ب الجامع المسند الصحیح المختصر من امور رسول الله ـ صلی الله علیه و سلم ـ و سننه و ایامه»
ظاهراً علت طولانی بودن عنوان برخی کتابهای کهن، آن بوده که مقدمه ای برکتاب نمی نوشتند و با انتخاب عنوانی طویل، کتاب را ضمن آن معرفی می کردند.
چندی پیش، کتاب «العنوان الصحیح للکتاب» را مطالعه کردم و آن را پرفایده و در موضوع خود، کم مانند یافتم. نویسنده کوشیده است لغزشهای راه یافته در عنوانهای پاره ای از کتابهای اهل سنت را گوشزد کند. نظر به اینکه عمده تذکرات مؤلف، مربوط به کتابهای مشهور است، مناسب دانستیم خلاصه آن در اختیار خوانندگان قرار گیرد. افزون بر این، برخی از این لغزش ها، گاه در منابع مهم شیعی نیز مشاهده می شود. مثلاً بر جلد کتاب نجاشی «رجال النجاشی» نقش بسته است؛ در حالی که نویسنده در آغاز جلد دوم، عنوان کتاب خود را اینگونه ذکر کرده است:
«فهرست أسماء مصنفی الشیعه وما أدرکنا من مصنفاتهم وذکر طرف من کناهم وألقابهم ومنازلهم وأنسابهم وما قیل فی کل رجل منهم من مدح أو ذم» (رجال النجاشی، ص 211)
مناسب است شبیه تحقیق نویسنده «العنوان الصحیح للکتاب» در مورد منابع کهن شیعه نیز صورت گیرد.
راههای شناخت عنوان درست
نویسنده «العنوان الصحیح للکتاب» راههایی را برای به دست آوردن عنوان درست ذکر کرده است. این راهها به ترتیب اهمیت است و در صورت اختلاف، پذیرفتن راه مقدم، تقدم دارد.
اول ـ عنوان بر کتاب به خط مؤلف درج شده باشد.
دوم ـ نویسنده در مقدمه کتاب خویش به آن تصریح کند.
سوم ـ نویسنده بعد از مقدمه و در متن، تصریح کند.
چهارم ـ بر نسخه خطی و مورد اعتماد، نام برده شده باشد؛ مانند نسخه ای که بر نویسنده قرائت شده باشد، یا در زمان نزدیک به حیات مؤلف کتابت شده باشد یا … .
پنجم ـ نویسنده در کتاب دیگرش از کتاب خود نام ببرد.
ششم ـ در خاتمه کتاب نام برده شود. مثلاً نوشته شود: تم کتاب کذا.
هفتم ـ عنوان در فهرستها و امثال آن درج شده باشد.
هشتم ـ در شرح حال مؤلف در کتابهای تراجم عنوان یافت شود.
نهم ـ به مناسبتی در کتابهای دیگر از کتاب مورد نظر، نام برده شده باشد.
دهم ـ از طریق آشنایی با سبک مؤلف و شناخت خصایص ادبی در عصر مؤلف و تطبیق عنوان با محتوای کتاب، عنوان صحیح تشخیص داده شود.
عنوانهای اشتباه
همه عنوانهایی که لغزش آنها یادآوری می شود، مربوط به نسخه های چاپی است، نه نسخه های خطی یا در فهرستها. عنوان اشتباه تیتر شده و عنوان صحیح ذیل آن می آید و دلیل آن به اختصار ذکر می شود. مواردی که دلیلی نیاوردیم، در کتاب «العنوان الصحیح للکتاب» چنین است. کتابها را به ترتیب تاریخ درگذشت نویسندگان مرتب کردیم.
1. نسخه ابی مسهر، عبدالاعلی بن مسهر (م 218)
عنوان درست: «نسخه ابی مسهر عبدالاعلی بن مسهر ویحیی بن صالح الوحاظی وغیر ذلک»
عنوان صحیح در نسخه خطی آن است و نشان می دهد که نویسنده آن یک نفر نیست.
2. مسند ابن الجعد، علی بن جعد بن عبید جوهری (م 230)
عنوان درست: «حدیث علی بن الجعد الجوهری»
این عنوان از روی جلد همه اجزاء کتاب و از پایان آن به دست می آید.
3. البیان والتبیین، عمرو بن بحر جاحظ (م 250)
عنوان درست: «البیان والتبین»
محقق کتاب فوق، عبدالسلام محمد هارون در جای دیگر ثابت کرده که در عنوان کتاب مذکور «تبین» از باب تفعل صحیح است و تصمیم به اصلاح آن در چاپ بعد دارد. (ر.ک: قطوف ادبیه حول تحقیق التراث، ص 97 ـ 98)
4. سنن الدارمی، عبدالله بن بهرام الدارمی (م 255)
عنوان درست: «المسند»
محققان از قدیم این عنوان را برای آن ذکر کرده اند اگرچه نسبت به چنین نام گذاری اشکال کرده اند اما پذیرفته اند که نویسنده، کتاب خود را «المسند» نامیده است. از جمله این افراد عبارتند از: ابن صلاح، زین الدین عراقی، ابن حجر، سخاوی و سیوطی.
5. صحیح البخاری، محمد بن اسماعیل بخاری (م256)
عنوان درست: «الجامع المسند الصحیح المختصر من امور رسول الله ـ صلی الله علیه و سلم ـ و سننه و ایامه»
عبدالفتاح ابوغده در کتاب «تحقیق اسمی الصحیحین و اسم جامع الترمذی» به تفصیل عنوان کتابهای صحیح بخاری، صحیح مسلم و جامع ترمذی را مورد بررسی قرار داده است. او با تحقیق گسترده، عنوان درست صحیح بخاری را به صورت مذکور به دست آورده است. بخاری با این نام گذاری، ویژگیهایی را برای اثر خود برشمرده که از عنوان مشهور به دست نمی آید.
6. التاریخ الصغیر، محمد بن اسماعیل بخاری (م256)
کتاب با عنوان فوق چند بار چاپ شده اما در واقع آن تاریخ اوسط بخاری است. محمود حداد در کتاب فهرس مصنفات البخاری با دلیل این مطلب را ذکر کرده است. (رک: فهرس مصنفات البخاری، ص 28 ـ 29)
شایان ذکر است که بعید می دانم بخاری کتابهای سه گانه اش را «التاریخ الکبیر» و «التاریخ الاوسط» و « التاریخ الصغیر» نامیده باشد بلکه «کبیر» و «اوسط» و «صغیر» وصفی است که برای تشخیص حجمشان بر آنها اطلاق شده اند.
7. صحیح مسلم، مسلم بن حجاج نیشابوری (م261)
عنوان درست: «المسند الصحیح المختصر من السنن بنقل العدل عن العدل عن رسول الله صلی الله علیه وسلم»
عنوان صحیح براساس تحقیق عبدالفتاح ابوغده در کتاب «تحقیق اسمی الصحیحین و اسم جامع الترمذی» است.
بر نسخه چاپی «جامع» نوشته شده در حالی که «جامع» کتابی مفقود از مسلم است.
8. اصلاح غلط ابی عبید فی غریب الحدیث، ابن قتیبه (م 276)
عنوان درست: «اصلاح الغلط فی غریب الحدیث لابی عبید القاسم بن سلام رحمه الله»
بر نسخه اصلی کتاب اینگونه نوشته شده است. ابن خیر نیز در فهرست خود با اضافه کردن یک کلمه چنین نوشته است: «اصلاح الغلط الواقع فی غریب الحدیث لابی عبید»
9. جامع الترمذی یا سنن الترمذی، ابوعیسی محمد بن عیسی ترمذی (م 279)
عنوان درست: «الجامع المختصر من السنن عن رسول الله ـ صلی الله علیه وسلم ـ و معرفه الصحیح والمعلول وما علیه العمل»
عبدالفتاح ابوغده با دلایل واضح عنوان صحیح را نشان داده است. اخیراً کتاب با عنوان «الجامع الکبیر» چاپ شده در حالی که ترمذی به عکس، کتابش را «الجامع المختصر» نامیده است.
10. البحر الزخار المعروف بمسند البزار، ابوبکر بزار (م 292)
عنوان درست: «مسند البزار»
در همه نسخه های مورد اعتماد محقق کتاب، «مسند البزار» ضبط شده است. شاید عنوان اصلی «المسند» باشد که به جهت اضافه، الف و لام حذف شده است.
11. سنن النسائی الصغری، احمد بن شعیب نسائی (م 303)
عنوان درست: «المجتبی من السنن المسنده»
به دلایل زیر نام درست «المجتبی من السنن المسنده» است:
الف) در نسخه چاپی سنن صغری آمده است: «ما جاء فی کتاب القصاص من المجتبی مما لیس فی السنن…» این عبارت نسائی یا راوی کتاب، نشان می دهد المجتبی همان سنن صغری است که بیشتر آن مختصر السنن المسنده مشهور به السنن الکبری است.
ب) نسائی در غیر سنن، این کتاب را «المجتبی» نامیده است. نقل شده است که سنن، صحیح و غیرصحیح را در بر دارد؛ اما همه منتخب آن که «المجتبی» نام دارد، صحیح است.
ج) ابن خیر اشبیلی (م 575) در فهرست خود، از کتاب مورد بحث اینگونه یاد کرده است: «کتاب المجتبی ـ بالباء ـ فی السنن المسنده» هرچند در اثر اشتباه چاپی کلمه «من» به «فی» تغییر یافته است.
د) ابن اثیر (م 606) در مقدمه جامع الاصول این کتاب را «المجتبی من السنن» نامیده است.
علت نامگذاری آن به «السنن الصغری» تشخیص از «السنن الکبری» است.
12. صحیح ابن خزیمه، محمد بن اسحاق بن خزیمه (م 311)
عنوان درست: «مختصر المختصر من المسند الصحیح عن النبی(ص) بنقل العدل عن العدل موصولاً الیه (ص) من غیر قطع فی اثناء السند ولاجرح فی ناقلی الاخبار التی نذکرها بمشیئه الله تعالی»
این عنوان در مقدمه و اثنای کتاب آمده است.
13. شرح معانی الآثار، احمد بن محمد طحاوی (م 321)
عنوان درست: «شرح معانی الآثار المختلفه المأثوره ] او المرویه[ عن رسول الله(ص) فی الاحکام»
عنوان صحیح براساس تحقیق عبدالفتاح ابوغده است.( ر.ک: ظفر الامانی)
14. مشکل الآثار یا شرح مشکل الآثار، طحاوی (م 321)
عنوان درست: «بیان مشکل احادیث رسول الله (ص) واستخراج ما فیها من الاحکام ونفی التضاد عنها.»
محقق کتاب، نسخه ای خطی از آن را اینگونه توصیف کرده است: «النفیس المتقن الذی یندر وقوع الخطأ فیه؛ این نسخه نفیس و متقن است که خطا در آن نادر است.» در این نسخه عنوان کتاب به صورت مذکور آمده است.
15. الضعفاء الکبیر، محمد بن عمرو عقیلی (م 322)
عنوان درست: «کتاب الضعفاء، ومن نسب الی الکذب ووضع الحدیث، ومن غلب علی حدیثه الوهم، ومن یتهم فی بعض حدیثه، ومجهول روی ما لایتابع علیه، وصاحب بدعه یغلو فیها ویدعو الیها وان کانت حاله فی الحدیث مستقیمه، مؤلف علی حروف المعجم»
محقق کتاب اعتراف دارد که مصنف، عنوان بلند را برگزیده است. در آن، شیوه عقیلی و فوائد زیاد نهفته است.
16. السبعه فی القراءات، احمد بن موسی بن عباس بن مجاهد (م 324)
عنوان درست: «معرفه قراءات اهل الامصار بالحجاز والعراق والشام»
ابوعلی فارسی (م 377) ـ شاگرد ابن مجاهد ـ عنوان صحیح را ذکر کرده است. (الحجه للقراء السبعه، ج 1، ص 5 ـ 6)
17. التوحید واثبات صفات رب العالمین، ابن خزیمه (م 331)
عنوان درست: «کتاب التوحید واثبات صفات الرب عز وجل التی وصف بها نفسه فی محکم تنزیله الذی انزله علی نبیه المصطفی(ص) وعلی لسان نبیه بنقل الاخبار الثابته الصحیحه نقل العدول عن العدول من غیر قطع فی اسناد ولاجرح فی ناقلی الاخبار»
عنوان بلند در بسیاری از نسخه های خطی از جمله آنها که محقق کتاب بر آنها اعتماد کرده، ضبط شده است.
18. صحیح ابن حبان یا الاحسان فی تقریب صحیح ابن حبان، محمد بن حبان (م 354)
عنوان درست: «المسند الصحیح علی التقاسیم والانواع من غیر وجود قطع فی سندها ولاثبوت جرح فی ناقلیها»
این عنوان صحیح و کامل در نسخه خطی آن درج شده است.
ادامه این نوشته در سایت گفت و گو با زرتشتیان
