مقاله ای از اینجانب در مجله ی مجله آینه پژوهش، شماره 96، بهمن و اسفند 1384.
شهادت سالار شهیدان حضرت اباعبداللّه الحسین(ع) در راه ستیز با ستمگران، بارگاه منور او را از اماکن عبادى و سیاسى در آورده است و در طول تاریخ، شیفتگان فراوان را با عشق غیرقابل وصف از سراسر دنیا به خود جلب مى کرده است. معمولاً ستمگران نسبت به این بارگاه مقدس حساسیت داشته اند. اگر قدرت مقابله با مردم را در خود مى دیدند، اقدام به تخریب آن مى کردند و در غیر این صورت با دیده احترام به آنجا مى نگریستند و حتى با کمکهاى مالى قابل توجه به بارگاه، خود را به مردم نزدیک مى کردند. لذا بناى مرقد همواره دستخوش تغییر و تحول بوده است و بسیارى از تغییر و تحولها در منابع تاریخى مضبوط است.
دانلود مقاله «لغزش ها در تاریخ بارگاه سیدالشهدا(ع)»
موسوعه امام حسین(ع) در مؤسسه فرهنگى دارالحدیث قم، در حال تدوین است و پرونده اى به تاریخ بارگاه حضرت سیدالشهدا(ع) اختصاص یافته است. تکمیل پرونده ناتمام آن به اینجانب واگذار شد. هنگام تحقیق، متوجه پاره اى لغزشها در ثبت تاریخ بارگاه منوّر ـ به ویژه در آثار معاصران ـ شدم و مناسب دانستم آنها را در این مقاله گرد آورم.
همه کتابهایى که در خصوص بارگاه مطهّر به نگارش در آمده اند، به سهم خود ابهامهایى را زدوده اند و داراى ویژگیهاى ارزنده اى هستند که نمى توان از آنها غفلت کرد و اینجانب بهره هاى زیادى از آنها بردم، هرچند در لابه لاى مطالب سودمند، لغزشهایى یافت مى شود که این نوشته در پى برطرف کردن آنها است تا به کتابهاى دیگر راه نیابند.
توجه: همه تاریخها در این مقاله به سال قمرى است و در غیر این صورت، شمسى یا میلادى بودن آنها مشخص شده است.
بارگاه در قرن اول
نظر به اینکه ساختمان سازى در قرن اول بسیار آسان بوده، ساخت بنا بر قبر مطهر در این قرن کاملاً امکان دارد؛ مخصوصا پس از مرگ یزید در سال 64 و باز شدن فضاى سیاسى به نفع اهل بیت علیهم السلام و قدرت گرفتن امثال مختار و نیز رو آوردن مردم به سوى قبر جهت زیارت. کمى امکانات ایاب و ذهاب و اقامت چند روزه در کنار مزار و نیز گرمى هوا، حدس وجود بنا بیشتر تقویت مى کند.
در عین حال معاصران گزارشهایى از وجود بنا در قرن اول ذکر مى کنند که هیچ مستند تاریخى قابل اعتماد ندارند و نمى توان به عنوان واقعه تاریخى پذیرفت. از جمله این ادعاها عبارتند از:
الف) بنى اسد نخستین کسانى هستند که بر قبر امام(ع) سقیفه اى احداث کردند.(1)
ب) سال 64 قبیله هاى بنى نضیر و بنى قینقاع اولین بار صندوقى براى قبر ساختند که توابین اطراف آن گرد آمدند.(2)
ج) مختار عمارتى از گچ و آجر و با نظارت محمد بن ابراهیم بن مالک اشتر ساخت و مرقد داراى دو در شرقى و غربى بود.(3)
جمعیت فراوان کنار قبر مطهر در قرن اول
در کتاب شهر حسین، صفحه 164 ـ 165 مى خوانیم:
«کامل الزیارات نقل کرده: ابوحمزه [ثمالى] در آخر زمان بنى مروان از کوفه به قصد زیارت کربلا خارج گردید و از پاسبان شامى خود را پنهان مى کرد تا آنکه خود را در یک آبادى مخفى کرد. پس از نصف شب متوجه قبر حسین(ع) گردید و اتفاقا شب عرفه بود و جمع کثیرى در اطراف قبر به نماز مشغول بودند. از بس که جماعت زیاد بود، هرچه مى خواست خود را به قبر برساند و دعا کند ممکن نمى شد.»
خبر فوق در کامل الزیارات، صفحه 221 آمده است. مراجعه به اصل خبر نشان مى دهد که در نقل از کامل الزیارات چند اشتباه رخ داده است:
1. این خبر مربوط به حسین پسر دختر ابوحمزه ثمالى است نه خود ابوحمزه. نویسنده شهر حسین در صفحه 173 نام ناقل خبر را درست نوشته است.
2. حضور او در شب عرفه از خبر استفاده نمى شود.
3. ترجمه و متن خبر در کامل الزیارات نشان مى دهند که زائر با ترس فراوان از حکومت وقت، به زیارت رفته است و چگونه قابل قبول است چنین جمعیتى در جوار قبر مطهر تجمع کرده باشند.
4. خبر در کامل الزیارات صراحت دارد که براى زائر مکاشفه اى شده و کسانى که بر گرد مزار تجمع کرده بودند ملائکه بودند نه انسان.
تخریب بارگاه
متوکل عباسى چند بار بارگاه سیدالشهدا(ع) را تخریب کرد. گفته شده که اولین تخریب او در سال 232 صورت گرفت. هنگامى که متوکل خبر شد در شعبان این سال یکى از کنیزان آوازخوانش جهت زیارت به کربلا رفته است، دستور تخریب را صادر کرد.(4)
چنین نقلى از دو جهت ایراد دارد:
الف) در خبرى که در مورد زیارت بارگاه توسط کنیز رسیده تنها ماه شعبان ذکر شده و سال آن از خبر استفاده نمى شود.(5)
ب) متوکل در ذى حجه سال 232 به حکومت رسید.(6) بنابر این در شعبان 232 حاکم نبوده است تا دستور تخریب را صادر کند.
از این رو برخى تخریب اول را سال 233 دانسته اند. نصى در مورد اینکه اولین تخریب در این سال بوده وجود ندارد. بلکه از خبر کنیز که در شعبان به زیارت رفته بود، استظهار کرده اند که در اوایل حکومت متوکل تخریب صورت گرفته و آن را مطابق با سال 233 دانسته اند.(7)
به نظر مى رسد اولین تخریب او به سال 236 باز مى گردد که مورخان متعدد به آن تصریح کرده اند.(8)
نویسنده شهر حسین، در صفحه 206 سال 233 را از قول ابوالفرج اصفهانى ـ صاحب مقاتل الطالبیین ـ نقل کرده که اشتباه است.
دفعات تخریب بارگاه توسط متوکل
برخى نویسندگان نوشته اند که متوکل چهار بار قبر مطهر را تخریب کرد.(9) از اخبار متون کهن چنین استفاده مى شود که متوکل تنها دو بار و نهایت سه بار مرقد را خراب کرد؛ زیرا در اخبار از دو نفر به نامهاى ابراهیم دیزج(10) و عمر بن فرج(11) به عنوان مأموران تخریب نام برده شده و نیز دو سال 236(12) و 247(13) به عنوان تاریخ آن ذکر کرده اند.
استناد تخریب در سال 237 خبر زیر است:
«… فأنفذ [المتوکل] قائدا من قوّاده و ضم الیه کتفا من الجند کثیرا لیشعب قبر الحسین(ع) و یمنع الناس من زیارته و الاجتماع إلى قبره. فخرج القائد إلى الطف و عمل بما امر و ذلک فى سنه سبع و ثلاثین و مأتین … .(14)
متوکل عده زیادى از لشکریان را با یکى از فرماندهان فرستاد تا قبر حسین(ع) را خراب کنند و مردم را از زیارت و اجتماع در آنجا منع کنند. فرمانده به طف رفت و طبق دستور عمل کرد و آن در سال 237 است.»
در بعضى نسخه ها به جاى «لیشعب قبر الحسین»، «لیشعّث من قبر الحسین» است. در این صورت به معناى پراکندن مردم از قبر امام(ع) خواهد بود. علامه مجلسى عبارت دوم را از نسخه هاى مصحّح نقل کرده است.(15)
استدلال ابوالفرج اصفهانى
گفته شده که ابوالفرج اصفهانى در مقاتل الطالبیین دو استدلال آورده که تخریب اول متوکل در سال 233 بوده است و یکى از مستندات او کتاب تسلیه المُجالس است.(16)
اولاً، ابوالفرج در مقاتل الطالبیین اصلاً سخن از سال تخریب به میان نیاورده است(17)
ثانیا، ابوالفرج در قرن چهارم مى زیسته و محمد بن ابى طالب نویسنده تسلیه المجالس در قرن دهم مى زیسته است.
ساخت بارگاه
از کتاب منتظم ابن جوزى نقل شده که محمد بن زید علوى (م 283) در طول سیزده سال، همه ساله اموالى را براى علویهاى مستحق در جوار مرقد امام على(ع) و امام حسین(ع) مى فرستاد و با این اموال، بناى گنبد سیدالشدا(ع) به اتمام رسید و در کنار آن مسجدى بنا گردید و دیوار حائر ساخته شد.(18)
چنین مطلبى را در منتظم نیافتیم.
زیارت ابوطاهر
در مدینه الحسین، سلسله 2، صفحه 101 از کتاب منتظم ابن جوزى آمده است که ابوطاهر سلمان بن حسن جنابى ـ رهبر قرامطه ـ در سال 313 با کوفه جنگید و پس از پیروزى به زیارت بارگاه رفت.(19)
چنین مطلبى را در منتظم نیافتیم.
ادامه در سایت گفتگو با زرتشتیان
