مقاله ای از مدیر سایت در مجله پیام زن، ش 167، بهمن 1384.
مقدمهدر حادثه عاشورا از شخصیتی به نام ام کلثوم نام برده می شود. خبرهای فراوانی در مورد حضور او رسیده است؛ از جمله ابن اعثم (م 314 ق) می نویسد:
… و أقبل الشمر بن ذیالجوشن ـ لعنه اللّه ـ حتی وقف قریبا من خیمه النساء فقال لقومه: ادخلوا فاسلبوا بزیهن. قال: فدخل القوم فأخذوا کل ما کان فی الخیمه حتی افضوا إلی قرط کان فی أذن أم کلثوم ـ رضی اللّه عنهم ـ فأخذوه و خرموا أذنها.(1)
شمر بن ذی الجوشن ـ لعنه اللّه ـ نزدیک خیمه زنان آمد و به لشکرش گفت: داخل شوید و زینتهای آنان را بگیرید. آنها نیز وارد شدند و هرچه در خیمه بود برداشتند حتی گوشواره ام کلثوم را کشیدند و گوشش را پاره کردند.
همین مضمون را ابن شهر آشوب (م588 ق) هم آورده است.(2)
دانلود مقاله «ام کلثوم در کربلا»
ابن نمای حلی (م 645 ق) نیز می نگارد:
خطبت أم کلثوم بنت علی علیه السلام من وراء کلّه و قد غلب علیها البکاء؛ فقالت: یا أهل الکوفه سوءه ما لکم خذلتم حسینا و قتلتموه و سبیتم نساؤه… ؟!(3)
ام کلثوم دختر امام علی علیه السلام از پشت پرده در حالی که گریه بر او چیره شده بود، چنین خطبه خواند: ای اهل کوفه، بدا به حال شما! چرا حسین را یاری نکردید و او را کشتید و زنانش را به اسارت گرفتید؟!
خطبه فوق را سید بن طاووس (م 664 ق) نیز از زبان ام کلثوم نقل کرده است.(4)
از جمله مباحث مطرح در مورد ام کلثومی که در واقعه عاشورا حضور داشته این است که او کیست؟ آیا او همان زینب کبری علیهاالسلام است و «ام کلثوم» کنیه او است یا اینکه ام کلثوم خواهر حضرت زینب است؟
نظر به اختلاف میان پژوهشگران در پاسخ به این پرسش، بر آن شدیم دیدگاه های مختلف را مورد بررسی قرار دهیم. در خور توجه است که در این بررسی، به منابعی تمسک می کنیم که بتوان به آنها به عنوان منبع تاریخی استناد کرد و به کتابهایی که در قرون متأخر نوشته شده یا بی اعتباری آنها روشن است، استناد نمی کنیم.
در مورد ام کلثوم حاضر در کربلا سه فرض قابل طرح است که آنها را مطرح و نتیجه تحقیق خود را عرضه می کنیم.
ام کلثوم دختر حضرت فاطمه (س) غیر از زینب کبری(س)
بر اساس اخبار متعدد، امام علی علیه السلام از حضرت زهرا علیهاالسلام دو دختر به نامهای زینب و ام کلثوم داشته است. بعضی از آنها را در اینجا می آوریم و برخی دیگر را ذیل فرض سوم ذکر می کنیم:
ـ محمد بن اسحاق (م 151 ق):
ولدت فاطمه لعلی: الحسن و الحسین و محسن، فذهب محسن صغیرا، و ولدت له أم کلثوم و زینب.(5)
فاطمه علیهاالسلام برای علی علیه السلام این فرزندان را به دنیا آورد: حسن و حسین و محسن ـ که در کوچکی از دنیا رفت ـ و ام کلثوم و زینب.
ـ محمد بن سعد (م 230 ق):
قال محمد بن عمر: و ولدت فاطمه لعلی: الحسن و الحسین و أم کلثوم و زینب.(6)
محمد بن عمر می گوید: فاطمه برای علی، حسن و حسین و ام کلثوم و زینب را به دنیا آورد.
ـ محمد بن سلیمان کوفی (زنده در 300 ق):
وزنت [فاطمه] بنت رسول اللّه شعر حسن و حسین و زینب و أم کلثوم فتصدّقت بزنته فضّه.(7)
حضرت فاطمه علیهاالسلام موی حسن و حسین و زینب و ام کلثوم را وزن کرد و هموزن آن را صدقه داد.
ـ محمد بن احمد دولابی (م 310 ق):
و أما فاطمه بنت رسول اللّه فتزوجها علی بن أبیطالب فولدت له الحسن الأکبر و الحسین و هو المقتول بالعراق بالطف و زینب و أم کلثوم فهؤلاء ما ولدت فاطمه بنت رسول اللّه من علی بن أبیطالب.(8)
علی بن ابی طالب علیه السلام با حضرت فاطمه علیهاالسلام ازدواج کرد و حاصل این ازدواج حسن (بزرگ تر) و حسین ـ که در عراق در سرزمین طف به شهادت رسید ـ و زینب و ام کلثوم است. اینها کسانی هستند که حضرت فاطمه علیهاالسلام از علی علیه السلام به دنیا آورد.
ـ شیخ صدوق (م 381 ق):
قلت لأبیعبداللّه : هل قال رسول اللّه : إن فاطمه أحصنت فرجها فحرّم اللّه ذریتها علی النار؟ قال: نعم، عنی بذلک الحسن و الحسین و زینب و أم کلثوم.(9)
راوی می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیا پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: فاطمه پاک است پس خداوند ذریه او را بر آتش حرام کرده است؟ امام علیه السلام فرمود: بله، مراد پیامبر صلی الله علیه و آله از این سخن، حسن و حسین و زینب و ام کلثوم است.
ـ شیخ صدوق به نقل از حماد بن عثمان:
قلت لأبیعبداللّه : جعلت فداک، ما معنی قول رسول اللّه : إن فاطمه أحصنت فرجها فحرّم اللّه ذرّیتها علی النار؟ فقال: المعتقون من النار هم ولد بطنها: الحسن و الحسین و زینب و أم کلثوم.(10)
به امام صادق علیه السلام عرض کردم: فدایت گردم، معنای این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله چیست که فرمود: فاطمه پاک است پس خداوند ذرّیه او را بر آتش حرام کرد؟ امام جواب داد: رهاشدگان از آتش فرزندان بلافصل او هستند: حسن و حسین و زینب و ام کلثوم.
از این اخبار به ضمیمه خبرهای بعدی که نشان می دهند زینب و ام کلثوم دو نفر بوده اند، به دست می آید ام کلثوم حاضر در کربلا دختر دیگر حضرت زهرا علیهاالسلام می باشد.
اشکال: مشکلی که در اینجا وجود دارد این است که بر اساس اخبار رسیده، ام کلثومی که مادرش حضرت زهرا علیهاالسلام است در زمان حیات امام حسن علیه السلام از دنیا رفت؛ زیرا آن حضرت در نماز بر او شرکت داشت. بنابر این نمی تواند در کربلا حضور داشته باشد. بعضی اخبار در این زمینه عبارتند از:
ـ محمد بن سعد از قول عبداللّه بهی:
شهدتُ ابن عمر صلی علی أم کلثوم و زید بن عمر بن الخطاب فجعل زیدا فیما یلی الإمام و شهد ذلک حسن و حسین.(11)
حاضر بودم که ابن عمر بر ام کلثوم و زید بن عمر بن خطاب نماز خواند و زید در طرف امام جماعت گذارده شد و حسن و حسین علیهماالسلام در نماز شرکت داشتند.
ـ محمد بن سعد:
إنه (ابن عمر) صلی علی أم کلثوم بنت علی و ابنها زید و جعله مما یلیه و کبّر علیهما أربعا… و خلفه الحسن و الحسین ابنا علی و… .(12)
ابن عمر بر ام کلثوم دختر علی علیه السلام و فرزند ام کلثوم زید نماز خواند و زید را در طرف امام جماعت گذاردند و چهار بار بر او تکبیر گفت … و پشت سر او حسن و حسین فرزندان علی علیه السلام در نماز شرکت داشتند.
ـ ابن ابی شیبه (م 235 ق) از قول عمار:
شهدت أم کلثوم و زید بن عمر ماتا فی ساعه واحده فأخرجوهما فصلی علیهما سعید بن العاص فجعل زیدا مما یلیه و جعل أم کلثوم بین یدی زید و فی الناس یومئذ ناس من أصحاب النبی صلی الله علیه و آله و الحسن و الحسین فی الجنازه.(13)
شاهد بودم که ام کلثوم و زید بن عمر در یک زمان از دنیا رفتند و آنان را خارج کرده سعید بن عاص بر آن دو نماز خواند و زید را در طرف امام گذاشتند و ام کلثوم در مقابل زید بود. در میان مردم عده ای از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و حسن و حسین بودند.
ـ بخاری (م 256 ق):
توفی زید بن عمر و أم کلثوم فقدّموا عبداللّه بن عمر و خلفه الحسن و الحسین.(14)
زید بن عمر و ام کلثوم از دنیا رفتند و عبداللّه بن عمر را برای نماز، جلو قرار دادند و پشت سر او حسن و حسین علیهماالسلام بودند.
ادامه در سایت گفت و گو با زرتشتیان
