به قلم مدیر سایت
با تشکر از استاد ابوالفضل قیامی که نوشته ای از جناب جواد مفرد کهلان را با عنوان «زیارتگاه حضرت معصومه قم در جایگه معبد اینانا (ایشتار / اناهیتا)» به منظور نقد و بررسی در اختیارم قرار داد.
دوست پژوهشگر جواد مفرد کهلان در مقاله ی مذکور کوشیده است نشان دهد مزار حضرت فاطمه معصومه(س) در قم، به آن حضرت تعلق ندارد بلکه در اصل معبدی برای پرستش مهر و ناهید بوده است. وی متواضعانه خواستار راهنمایی و پاسخ به نوشته اش شده است.
وی می نویسد:
«قدیمی ترین منبعی که از "فاطمه ی معصومه" یاد کرده، کتاب "تاریخ قم"، (نوشته :حسن بن محمد بن حسن قمی) متعلق به سال 378 هجری قمری است و البته باید دانست که هر آنچه که کتبِ تاریخی و مذهبِی دیگر، درباره ی "امامزاده فاطمه ی معصومه" نوشته اند، همگی نقل قولهایی از همین کتاب است…
می اندیشم که این محل، در اصل یک معبد برای پرستش ایزدان محبوب ایرانیان کهن، یعنی مهر و ناهید بوده است. دلایلی که مرا در گمان انداخته اند، می نویسم و در انتظار راهنمایی و پاسخهای راهگشای شما هستم:
1 ـ گزارش تاریخی مربوط به حضور و مرگ فاطمه معصومه در قم، خبری واحد است؛ یعنی هیچ منبع تاریخی دومی آنرا دلالت نکرده است. یعنی گزارش دیگری که ولو بصورت غیرمستقیم، مؤید آن باشد، در دست نیست. در عالم روایتگری اسلامی، معمولآ بر "خبر واحد" اعتمادی نمی شود.»
جواب:
یک) کتاب «تاریخ قم» قدیمی ترین منبع نیست که مزار حضرت معصومه را در قم تعیین کرده است. تاریخ قم در سال 378ق نوشته شده اما جعفر بن محمد بن قولویه قمی در سال 367ق درگذشته است. وی در کتاب کامل الزیارات (تحقیق جواد قیومی) صفحه 536 عنوان باب 106 را اینگونه نوشته است:
«فضل زیاره فاطمه بنت موسى بن جعفر (ع) بقم؛ فضیلت زیارت فاطمه دختر موسی بن جعفر(ع) در قم»
وی سپس این حدیث را از امام جواد(ع) نقل کرده است:
«من زار قبر عمتی بقم فله الجنه؛ پاداش هرکس قبر عمه ام را در قم زیارت کند، بهشت است.»
دو) چنین نیست که هرکتابی که در مورد حضرت معصومه نوشته، از کتاب تاریخ قم نقل کرده.
شیخ صدوق (درگذشت 381ق) اهل قم بوده است. در کتاب عیون اخبار الرضا(ع)، تحقیق حسین اعلمی، جلد 2، صفحه 299 بابی گشوده با عنوان «باب ما جاء عن الرضا(ع) فی ثواب زیاره فاطمه بنت موسى بن جعفر(ع) بقم؛ باب آنچه از امام رضا(ع) در مورد ثواب زیارت فاطمه دختر موسی بن جعفر(ع) در قم رسیده»
در حالی که شیخ صدوق اهل قم بوده، معنا ندارد بگوییم: وجود مزار حضرت معصومه را از کتاب معاصرش نقل کرده است.
شیخ صدوق در کتاب های ثواب الاعمال و عیون اخبار الرضا(ع) حدیثی را نقل می کند که زنجیره ی سند آن به حسن بن محمد بن حسن قمی (نویسنده ی تاریخ قم) نمی رسد:
«عن أبیه و محمد بن موسى بن المتوکل، عن علی بن إبراهیم ، عن أبیه، عن سعد بن سعد قال: سألت أبا الحسن الرضا(ع) عن زیاره فاطمه بنت موسى بن جعفر(ع) بقم. فقال: من زارها فله الجنه . (وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی (درگذشت: 1104ق)، تحقیق مؤسسه آل البیت(ع)، ج 14، ص 576)
سعد بن سعد می گوید: از امام رضا(ع) در باره ی زیارت فاطمه دختر موسی بن جعفر(ع) در قم پرسیدم. فرمود: پاداش هرکس او را زیارت کند بهشت است.»
عبدالجلیل رازی کتاب النقض را حدود 560ق تألیف کرده است. وی حدیثی را از امام صادق(ع) در مورد دفن حضرت معصومه در قم نقل می کند که در کتاب تاریخ قم نیست. پس سخن او برگرفته از این کتاب نیست:
«ألا إن للجنه ثمانیه أبواب فباب منها إلى قم ، تقبض فیها امرأه من ولدی اسمها فاطمه بنت موسى. تدخل بشفاعتها شیعتنا الجنه بأجمعهم. (النقض، تحقیق: حسینی ارموی، ص 165)
بدانید که بهشت هشت در دارد که یک در آن در قم است. زنی از فرزندان من به نام فاطمه دختر موسی در آنجا از دنیا می رود. همه ی شیعیان ما با شفاعت او به بهشت می روند.»
سه) جناب جواد مفرد کهلان معنای «خبر واحد» را ندانسته است. معنای خبر واحد این نیست که هیچ کتاب دیگری آن را نقل نکرده باشد بلکه خبری است که به حد تواتر نرسیده است. بنابراین اگر در نگاه صاحب نظری، خبری که دست کم پنج نفر نقل کنند متواتر است، اگر خبری را چهار نفر نقل کنند اصطلاحا به آن، «خبر واحد» می گوید هرچند بیش از یک نفر گفته اند.
اگر خبری را فقط یک منبع نقل کند به آن، «خبر متفرد» و «خبر منفرد» می گویند. روشن است که همه ی این خبرها، خبر واحد نیز شمرده می شوند چون به حد تواتر نمی رسند.
چهار) کم نیستند خبرهای واحدی که علما به آنها اعتماد می کنند.
پنج) به فرض که ثابت شود، محل دفن حضرت معصومه، سابقا معبد بوده اما این، دلیل نمی شود که حضرت معصومه در آنجا مدفون نیست.
