مقاله ای از اینجانب چاپ شده در مجله آینه میراث، زمستان 1377 و بهار 1378، ش 3 و 4
ذیلها
هرکدام از نویسندگان زیر بر کشف الظنون ذیل و تکمله‌ای نوشته‌اند:
سید حسین عـباسی نـبهانی حـلبی(م 6901 هـ.ق)،محمد عزتی افندی معروف به بوشنه‌زاده(م 2901 هـ.ق)،نوعی افندی (م 1021 هـ.ق)،احمد طاهر افندی معروف به حنفی‌زاده(م 7121 هـ.ق)،محمد افـندی الارض رومی،عارف حکمت بک(م 5721 هـ.ق)،اسماعیل باشا(م 9331 هـ.ق)،اسماعیل صائب سنجر.
آثار دیگر نویسنده:میزان الحق فی اختیار الاحق،شرح فارسی بـر کتاب فارسی هیأت الخرائط،سلّم الوصـول الیـ طبقات الفحول،الفذلکه(در شرح حال 051 تن از سلاطین)،تقویم التواریخ، جهان نما،تحفه الکبار فی أسفار البحار، تعلیقه بر تفسیر بیضاوی،تحفه الاخیار فی الحکم و الامثال و الاشعار من المحاضرات،المشیخه،المزارات، سفرنامه به سوریه،لبنان،مصر،عراق، ایران،ماوراء النهر،حجاز و…،دو دیوان شعر به فارسی و ترکی،و…1
شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعه إلی تصانیف الشـیعه به مناسبت،یادآور اشکالاتی می‌شود که در هنگام تحقیق به آنها برخورده است.لذا در سراسر ذریعه ایرادات فراوانی به چشم می‌خورد که در منابع گوناگون اعم از کتابشناسی‌ها و غیر آنها وجود دارد.
از آنجا که پاره‌ای از ایرادات به منابع دیگر راه می‌یابند بر آن شدیم اشکالات مطرح توسط شیخ آقا بزرگ به کشف الظنون را گردآوری و در اختیار پژوهشگران قرار دهیم و نیز در صورتی کـه بـار دیگر کشف الظنون تحقیق شود،این نوشتار می‌تواند سودمند افتد.
نگارنده تلاش کرده است تا محل تمام اشکالات را در کشف الظنون مشخص سازد و در مواردی که محل آنها مشخص نشده به این جهت است که محل اشـکال نـیافته است.در ضمن تحقیق،گاه نکاتی را در خور اشاره دانستیم که با عنوان«یادآوری»خاطر نشان می‌کنیم.در پایان،چند اشکالی را که شیخ آقا بزرگ به ذیل کشف الظنون تألیف اسماعیل باشا (م 9331 هـ.ق)نگاشته است می‌آوریم.
1.در صفحهء 891 تاریخ فوت قاسم انوار سال 378 ضـبط شـده اسـت.قاضی در مجالس المؤمنین سال فوت او را 738 نـگاشته اسـت کـه تاریخ دوم درست است؛ زیرا وی در عصر الغع بیگ از دنیا رفته و الغ بیگ در سال 358 فوت شده است.
ذریعه،ج 2،ص 264
2.در صفحهء 6621 نویسندهء الامالی العراقیه محمود بن علی بن محمود حمصی مـعروف بـه تـاج الرازی معرفی شده و پایان تألیف کتاب،سال 537 ضبط شده است.در ایـن نـقل لغزشهای زیر به چشم می‌خورد:
الف-نام جد نویسنه-چنانچه
آینه میراث » شماره 3 (صفحه 3)
شاگرد او ثبت کرده است-حسن است نه محمود.
ب-نویسنده به سدید الدین شهرت دارد.
ج-سال 537 تاریخ کتابت است نه پایان تـألیف.نویسنده در سـال 385 از دنـیا رفته است.ذریعه،ج 2،ص 913
3.در صفحهء 0301 کتاب شرایط الاسلام در موضوع فقه معرفی شده اسـت.کتابی به این نام از علمای شیعه سراغ نداریم.به گمان قوی این عنوان،تصحیف شرایع الاسلام تألیف محقق حلّی است.ذریعه،ج 31،ص 44
یادآوری:
در همین صـفحه تـاریخ فـوت شیخ طوسی سال 064 ضبط شده و دو سطر بعد می‌نگارد:وی در سال 245 تألیف جـوامع الجـامع را آغاز کرد.
5.در صفحهء 821 نویسندهء اعیان الفرس ابو الفرج علی بن حمزه اصفهانی معرفی شده.درحالی‌که علی بن حسین درسـت است.تصحیف از نـاسخ اسـت.ذریعه،ج 2،ص 942
6.در صفحهء 226 کتاب جهان رمل تألیف عبد الله حسینی بلیانی معرفی شده.حال آن‌که«جهات»صحیح است.چنانچه محتوای آن در یـک مـقدمه و خـاتمه و شش جهت تنظیم شده است.
ذریعه،ج 5،ص 592
7.در کشف الظنون نویسندهء شرح الاسماء الحسنی شیخ بهاء الدین(م 276 هـ.ق)شناسانده شـده کـه آغـاز آن چنین است: «الحمد لله الذی تفرّد فی ذاته بالعلو و الغناء»اما نویسنده در خطبهء کتاب،خود را محمد بن بهاء الدین مـعرفی می‌کند.
ذریعه،ج 31،صـ 98
یادآوری:
در کشف الظنون،صفحه 4301 نویسندهء کتاب مذکور محیی الدین محمد بن بهاء الدین(م 359 هـ.ق)معرفی شده کـه آغاز آنـ،همانند کـتاب فوق است.
8.در صفحهء 1341 در ثبت تاریخ فوت ابو عمر محمد بن عبد الواحد نویسندهء کتاب الشوری اشـتباه شـده.وی در سال 543 از دنیا رفته است.ذریعه،ج 41،ص 642
یادآوری:
در کشف الظنون ابتدا در پرانتز سال فوت نویسنده 192 نوشته شده سـپس در گـیومه 543 ضـبط شده است.
9.در صفحهء 006 کتاب الجمع و التنبیه تألیف یحیی بن زیاد فراء شناسانده شده است.ظاهرا«تنبیه»تصحیف«تثنیه»است.در فهرست ابن ندیم و مـعجم الادبـاء و کتابهای دیگر الجمع و التثنیه ضبط گردیده است.ذریعه،ج 5،ص 331 و 431
یادآوری:
در کشف الظنون چاپ بیروت ضبط آنـ الجـمع و التـثنیه است.
01.حاجی خلیفه تاریخ فوت سید حسین خلخالی صاحب حاشیه بر تفسیر بیضاوی را مختلف نقل می‌کند.در یک‌جا 4201 و در جـای دیـگر 0301 و گـاه به نقل از خلاصه الاثر سال 4101 نقل می‌کند.ذریعه،ج 6،ص 14
11.در صفحهء 772 نام کامل نویسندهء تـاریخ ابـن بطریق ذکر نشده.ظاهرا نام نویسنده چنین است:شمس الدین یحیی بن حسن بن حسین بن علی بن محمد بـن بـطریق اسدی حلی(م 006 هـ.ق).
ذریعه،ج 3،ص 222
21.در صفحهء 2201 آمده است که ابراهیم بن حسام کرمیانی تائیه‌ای مـانند تـائیهء جبستری دارد.
«کرمیانی»تصحیف«کرمانی»و نیز«جبستری»تصحیف «شبستری»است.ذریعه،ج 3،ص 202
31.در صفحهء 832 کتاب البرء الاتم از جـمله آثـار ابـن سینا خوانده شده.نام درست کتاب،البرء و الاثم است.چنانچه شـاگرد او عـبد الواحد جوزجانی از آن این‌گونه نام می‌برد.
ذریعه،ج 3،ص 38 و 58
ادامه در سایت گفتگو با زرتشتیان
