به قلم عبدالحسین زرین کوب
همواره می گویند: پس از فتح ایران به دست مسلمانان، چنان جزیه ای از زرتشتی ها می گرفتند که سبب شد زرتشتی ها اسلام را بپذیرند.از گفته های زرین کوب استفاده می شود که به دو دلیل این ادعا غلط است:

یک) مقدار جزیه ای که از زرتشتی ها دریافت می شد، به مرات کمتر از آن چیزی بود که به حکومت ساسانیان می دادند. وی می نویسد:

«مجوس جزیه ای که به مسلمین می پرداختند، به مراتب سبک تر و راحت تر از مالیات سرانه یی بود که پیش از آن به حکومت ساسانیان می دادند.» (کارنامه ی اسلام، عبدالحسین زرینکوب، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1384، ص 11 ـ 12)

دو) از آنجا که حاکمان، خواهان گرفتن جزیه از اهل کتاب بودند، تمایلی به مسلمان شدن آنها نداشتند و اگر اسلام می آوردند، گاه به بهانه های دیگر از آنها همچنان مالیات دریافت می کردند. بنابراین گرفتن جزیه تأثیری در اسلام آوردن زرتشتی ها نداشت. زرین کوب می نویسد:

«چون قبول اسلام موجب معافیت از جزیه بود ناچار وقتی از اهل ذمه کسانی اسلام می پذیرفتند می بایست جزیه آنها از مبلغی که در عهدنامه ها آمده بود کسر شود کاری که البته در عمل کمتر اتفاق می افتاد. لیکن بار جزیه این نومسلمانان هم بر دوش کسانی که بر دین پدران خویش مانده بودند نمی ماند زیرا دهقانان و کسانی که مأمور جمع آوری مالیات و باج بودند چون غالبا از جانب امراء مسلمان در کار آنها نظارتی نمی رفت این جزیه یا معادل آن را به بهانه ها و عنوان های گونه گون همچنان از این نومسلمانان وصول می کردند و بدین سبب نشر اسلام در خراسان از جانب اعراب ـ مخصوصا در دوره اموی ـ چندان تشویقی نمی شد سهلست گرویدن مجوس به آیین اسلام گاه به مثابه نوعی فرار از جزیه تلقی می شد و بسا که در بعضی موارد برای آنکه خراج خراسان دچار زیان نشود ازین تازه مسلمانان همچنان باز نه همان خراج بلکه جزیه نیز مطالبه می کردند.

حتی یک وقت اشرس بن عبدالله سلمی که چندی والی خراسان گشت در صدد بر آمد کسانی را به آن سوی آموی گسیل دارد و مردم را به اسلام بخواند با این وعده که اگر اسلام آورند از جزیه معاف باشند اما اقبالی که مردم آن بلاد به آیین مسلمانی کردند دهقانان و بزرگان خراسان را که متعهد جمع و پرداخت خراج معهود بودند، به وحشت انداخت و اشرس را واداشتند تا از نومسلمانان سغد همچنان مثل سابق جزیه مطالبه کند». (تاریخ ایران بعد از اسلام، ص 382 ـ 383)

تاریخ ایران بعد از اسلام، ص 382 ـ 383)