مصلحت اندیشی در فتوا به پاکی اهل کتاب؟!

تا بیست سال پیش بیشتر فقهای مشهور فتوا به نجاست اهل کتاب می دادند اما در حال حاضر تقریبا همه فتوا به پاکی آنها می دهند. 
چه بسا بعضی دچار توهم شوند که نکند علما برای جلب اهل کتاب یا بعضی مصلحت اندیشیهای دیگر اینگونه تغییر فتوا داده اند!
برای نشان دادن نادرستی چنین سخنی، چند نکته را یادآور می شویم:

یک) پیش از این نیز فقیهانی بوده اند که فتوا به پاکی اهل کتاب می دادند. از جمله فقیهان سرشناس شیعه که فتوا به پاکی اهل کتاب داده اند عبارتند از: ابن ابی عقیل عمانی (م ح 329 ق)، ابن جنید اسکافی (م 381 ق)، شیخ مفید (م 413 ق)، شیخ طوسی (م 460 ق)، مقدس اردبیلی (م 993 ق)، سید محمد عاملی (م 1009 ق)، محمدباقر سبزواری، شیخ حسن صاحب معالم (م 1011 ق)، ملامحسن فیض کاشانی (م 1090 ق)، حاج آقا رضا همدانی (م 1322 ق)، آخوند خراسانی (م 1329 ق)، سید عبدالحسین شرف الدین، شیخ محمدرضا آل یاسین، ابوعبدالله زنجانی (م 1360 ق)، سید محسن طباطبایی حکیم (م 1390 ق)، سید محمد باقر صدر. (ر.ک: همبستگی ادیان و مذاهب اسلامی، محمد ابراهیم جناتی، ص 111 ـ 115)
برای آشنایی با آنها «اینجا» را کلیک کنید.

دو) در گذشته بعضی مجتهدان را بخاطر فتوا به پاکی اهل کتاب تکفیر کردند. از آن ببعد برخی فقیهان برجسته و سرشناس جرأت نکردند فتوای خود را اظهار کنند. آیت الله محمد جواد مغنیه (م 1400 ق) پس از بحث و اثبات پاکی اهل کتاب می نویسد:
«من معاصر سه تن از مراجع تقلید بودم. اول: شیخ محمد رضا آل یاسین در نجف؛ دوم: شید صدرالدین صدر در قم؛ سوم سید محسن امین در لبنان. همه آنها فتوا به پاکی اهل کتاب می دادند اما آن را مخفیانه فقط به افراد مورد اطمینان می گفتند و از ترس فتنه گران، فتوای خود را علنی نمی کردند.
یقین دارم بسیاری از فقیهان امروز و دیروز قائل به پاکی آنها بودند اما آنان از جاهلان می ترسیدند.» (فقه الامام جعفر الصادق(ع)، ج 1، ص 43)
فرزند آیت الله شیخ کاظم قاروبی تبریزی (م 1374 ش) به من گفت: پدرم در رساله اش فتوا به نجاست اهل کتاب داده بود اما خصوصی به دیگران می گفت که اهل کتاب پاکند.

سه) وقتی عموم فقها مثل هم فتوا دادند، بقیه در فتوا دادن بر خلاف مشهور، هم نوعی نگرانی دارند که نکند اشتباه کنند و هم ناخواسته به اطمینان می رسند که فتوای مشهور درست است. به عبارت دیگر باید بعضی علمای سرشناس جو را بشکنند تا بقیه هم فتوا برخلاف مشهور بدهند.
فتوای امام خمینی نجاست اهل کتاب بود. آیت الله جناتی در استخر گفت: در نجف خصوصی خدمت امام خمینی رسیدم. به ایشان گفتم: روایاتی که حکایت از پاکی اهل کتاب دارند هم تعدادشان بیشتر است و هم سندشان صحیح تر است. چرا شما اینطور فتوا دادید؟
ـ فتوای مشهور فقهای متقدم به نجاست آنها، ضعف راوایات نجاست را جبران می کند.
ـ مگر فقیهان متقدم منحصر در شیخ صدوق و کلینی و ... است؟ فقیهان دیگر هم بوده اند.
ـ (مثلا) شیخ صدوق می گوید: استادانم نیز چنین فتوایی داشتند.
ـ استادان شیخ صدوق ممکن است فقط سه نفر بوده اند و از اینگونه تعابیر نمی توان دیدگاه مشهور را بدست آورد.
ـ به اطمینان رسیدم که اهل کتاب نجسند (یا به اطمینان رسیدم که مشهور فقها چنین فتوا داده اند)

همچنین بنا به گفته‌ی آیت الله جناتی در کتاب همبستگی ادیان و مذاهب اسلامی، ص 115 آیت الله سید ابوالقاسم خویی در درس خارج خود روایتهایی را که خبر از طهارت اهل کتاب می دهند، تقویت کرده اما در نتیجه گیری اظهار می دارد که چون بسیاری از علمای متقدم و متأخر پاکی اهل کتاب را نپذیرفته اند، چاره ای جز احتیاط لزومی نداریم. (ر.ک: التنقیح فی شرح العروة الوثقی، ج 1، ص 53)
اینگونه فتوا دادن آیت الله خویی نشان می دهد که چگونه تحت تأثیر فقهای دیگر قرار گرفته است.

چهار) ریشه ی تغییر فتواها گاهی این است که شخصی دیدگاهی نو را با دلایلی روشن ارائه می کند و دیگران نیز می پذیرند. در بحثهای تاریخی هم گاهی اینگونه است. یک محقق در موضوعی تاریخی با دلایل برخلاف دیدگاه بقیه ی مورخان، نظری را مطرح می کند و از آن ببعد می بینیم بر نظریات دیگر مورخان تأثیر می گذارد.
با توجه به فراوان شدن امکانات پژوهش و در دسترس قرار گرفتن اینترنت و کامپیوتر در آینده، بیشتر شاهد تغییر فتواها خواهیم بود.